خبرگزاری حوزه – تبریز:

مناظرات امام رضا(ع) با علمای ادیان و پیروان مکاتب در طول عمر بابرکت شان، فراوان است که مهم ترین آن ها به «هفت مناظره» مشهور است؛ این مناظرات را شیخ صدوق، در کتاب عیون اخبار الرضا آورده و مرحوم علامه مجلسى نیز در جلد ۴۹ بحار الانوار از کتاب عیون نقل کرده و در کتاب مسند الامام الرضا جلد ۲ نیز آمده است.

این مناظرات عبارتند از: مناظره با جاثلیق(عالم بزرگ مسیحی)، مناظره با رأس الجالوت(پیشواى بزرگ یهودیان)، مناظره با هربز اکبر، مناظره با عمران صابى؛ این چهار مناظره در یک مجلس و با حضور مامون و جمعى از دانشمندان و رجال خراسان صورت گرفت.

اما مناظره با سلیمان مروزى که به صورت مستقل در یک مجلس با حضور مامون و اطرافیانش صورت گرفت، مناظره با على بن محمد بن جهم و مناظره با ارباب مذاهب مختلف در بصره از دیگر مناظراتی است که از امام رضا(ع) به یادگار مانده است.

هر یک از این مناظرات داراى محتواى عمیق و جالبى است که امروزه با گذشت حدود هزار و ۲۰۰ سال از آن تاریخ هم از نظر محتوا و هم از نظر فن مناظره و طرز ورود و خروج در بحث ها رهگشا و بسیار آموزنده و پر بار است.

مناظرات امام ‌رضا(ع) نمونه ‌ای از کرسی آزاد اندیشی بود، در آن زمان که اروپا در جهل مطلق به سر می ‌برد در جهان اسلام به ‌ویژه ایران بحث آزاد اندیشی مطرح بود؛ شیوه مناظرات امام رضا(ع) می تواند الگویی برای مباحثه و مناظره در حوزه علمیه باشد.

 با آیت الله سیدمحمدتقی آل هاشم امام جمعه موقت تبریز، به بررسی شیوه مناظرات حضرت ثامن الحجج(ع) پرداخته ایم که تقدیم شما می شود:

•  یکی از شیوه های هدایتی ائمه(ع)، مناظره و احتجاج با مخالفان بوده است، روش و شیوه مناظره حضرت رضا(ع) و برخوردهای ایشان با مخالفان و مکتب ها و مذهب های مختلف، چگونه بود؟

یکی از مسائلی که کاملا امام رضا(ع) در شیوه مناظره اش رعایت می کرد، این بود که به طرف مقابلش میدان می داد، هرگز حضرت در مناظره، حالت تهاجمی نگرفت و شروع به پرسش نکرد؛ بلکه با حوصله فراوان به مخالفان میدان داد تا اگر خواستند، پیشقدم شوند که مناظره ایشان با «رأس الجالوت»، پیشوای بزرگ یهودیان از این نمونه هاست.

ممکن است به افراد در آغاز مباحثه میدان داده شود، ولی در پرسش ها محدودیت ایجاد شود و به آنها اجازه پرسش در حیطه خاص داده نشود؛ اما حضرت ثامن الحجج کاملا به مخالف خود آزادی داد و به او اعلام کرد که هر چه می خواهد بپرسد.

• در برخی مناظرات، ممکن است گاهی خصم از مرز اعتدال خارج شود، در این صورت مروجان و مدافعان اسلام چگونه باید بر خصم خود فائق آمده و مناظره را هدایت کنند؟ روش تربیتی حضرت ثامن الحجج در این مواقع به چه صورت بود؟

در این مواقع لازم است با صبر و حوصله، طرف مقابل را رام کرد، حضرت ثامن الحجج در مناظره خودشان از این ویژگی نیز به خوبی استفاده کرده و هرگز برخورد نامناسب طرف مقابل، باعث نشد که از مرز حق و اعتدال خارج شود، بلکه با حوصله تمام و با منطقی قوی، طرف را به تسلیم واداشت.

دقت در برخورد و مناظره به خوبی نشان می دهد که تا چه حد امام رضا(ع) در برخوردها حوصله به خرج می داد و هرگز بی ادبی طرف، باعث نمی شد که حضرت نیز تند برخورد کند.

مناظره امام رضا(ع) با «حسین بن قیاما» از رؤسای واقفیه و هفت امامی ها نمونه ای از این شیوه است، در این مناظره این شخص با بی ادبی تمام روبه امام رضا کرده و می گوید: «تو امامی؟» و در ادامه ایشان را عقیم می داند اما امام هر بار، مدتی به زمین خیره می شوند و با متانت پاسخ وی را می دهند.

• آیا شیوه مناظره تک نفره با جمع، شیوه موفقی می تواند باشد؟

گاه انسان با جمعی رو به رو می شود که همه مخالف اند، در این موارد شیوه مناظره، می طلبد که از آنان خواسته شود، فردی را به عنوان نماینده خودشان معرفی کنند تا با او مناظره شود، در غیر این صورت، به نتیجه نمی رسد.

حضرت رضا(ع) این شیوه را نیز به کار برده است؛ از جمله روزی مأمون، گروهی از فقها و متکلمان را جمع کرد تا با امام هشتم مناظره کنند که حضرت ثامن الحجج از وی خواست یک نفر را به عنوان نماینده معرفی کنند.

• برای تربیت مناظره گرهای جوان در حوزه علمیه، چه روشی را باید پیش گرفت؟

یکی از امور مورد اهتمام حضرت رضا(ع) در مناظره ها، کادرسازی و پرورش نیروهای جوان و باسواد بود، خوب است علمایی که در فن مناظره تخصص دارند، این فن را به دیگران تعلیم دهند تا شاهد ورود طلاب و علمای جوان به فن مناظره باشیم.

حضرت رضا(ع) پس از آنکه «عمران صابی» مسلمان شد، روی او سرمایه گذاری و او را برای مناظره با مخالفان آماده کرد، بعد ازاین قضیه، کار عمران این بود که متکلمان، نزد او جمع می شدند، پس او دلایل آنان را ابطال می کرد؛ بدین طریق شاگردان، فن مناظره را می آموختند و کادرسازی صورت می گرفت.

•  چطور می توان روش مناظره حضرت رضا(ع) را در حوزه های علمیه پیاده و عملی کرد؟

شیوه مناظرات امام رضا(ع) الگویی مناسب برای مباحثه و مناظره در حوزه اندیشه اسلامی و حوزه های علمیه است، این امام همام به دلیل مناظرات علمی متعددی که با اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان داشتند، دارای شخصیت علمی هستند که می‌ توان از این بعد شخصیتی حضرت در ترویج فرهنگ و معارف دینی استفاده کرد.

مناظرات امام ‌رضا(ع) نمونه ‌ای از کرسی آزاد اندیشی بود، در آن زمان که اروپا در جهل مطلق به سر می ‌برد در جهان اسلام به ‌ویژه ایران بحث آزاد اندیشی مطرح بود؛ مناظرات امام رضا(ع) می تواند راهنمای ما در مقوله دفاع از دین باشد، توجه و مطالعه دقیق این مناظرات برای اهل علم امری لازم و ضروری است. باید مناظرات آن حضرت با ادبیات روز و از طریق ابزار هنری به مردم بویژه نسل جوان معرفی شود، درباره مقام علمی امام رضا(ع) همان بس که ایشان ملقب به عالم آل محمد(ص) هستند.

• یکی دیگر از روش های مبارزاتی حضرت، پذیرفتن ولایتعهدی هر چند به طور اجباری بود، امام رضا(ع) چگونه از این روش برای رسیدن به اهداف خویش استفاده کردند؟

امام رضا(ع) زمانی که از مدینه حرکت کردند با این که تحت الحفظ ماموران مامون بود، در راه از هیچ کوششی برای معرفی خاندان عصمت و هم برای بیان معارف دین و هم برای متزلزل کردن پایگاه حکومتی و خلافتی مامون که خیلی زیرکانه پیش می رفت که تا مردم را از هر لحاظ جذب کند، فروگذار نکردند.

وقتی حضرت به نیشابور رسیدند، بیش از ۱۰ هزار نفر به استقبال امام رضا(ع) آمدند، حضرت بالای یک بلندی ایستادند و آنها را موعظه کردند و حدیث معروف سلسله الذهب را خواندند که پیامبراسلام(ص) از جبرئیل و جبرئیل از لوح و لوح از قلم و قلم از خدای متعال نقل می کند که «کلمه لااله الاالله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی»، بعد همه مردم این را یادداشت کردند که همه بیان توحید است که هر کس وارد توحید بشود از عذاب درامان خدا است و هر کس موحد نباشد از عذاب خدا درامان نیست، بعد که چند قدم رفت حضرت پیاده شدند و دوباره برگشت به طرف جمعیت و گفت: «بشروطها و انا من شروطها».

پذیرفتن توحید و اعتقاد به توحید شرایطی دارد که یکی از شرایط اش این است که انسان به امامی اعتقاد داشته باشد که از سوی خدا به امامت برگزیده شده باشد. و چون مامون الرشید به هیچ عنوان نمی توانست خود را امام مفروض الطاعه بین مردم معرفی کند این جمله امام رضا(ع) خیلی برای او مشکل ساز بود، و نمی توانست پس از بیان این جمله، در جامعه موقعیت اش را مستحکم تر بسازد و مردم از همان روز فهمیدند که امام رضا(ع) قصدش همکاری با مامون نیست، لذا وقتی وارد مرو شدند، حضرت به جای قصر زیبای مامون در یک مسجد سکنی گزیدند.

• چرا با وجود اینکه خلفای اموی و عباسی تلاش می کردند تا چهره علمی و معنوی حضرت را سرپوشیده نگهدارند، اما شاهد بروز و ظهور ابعاد پنهان این چهره حتی در عصر حاضر هستیم؟

خلفای اموی و عباسی در دوران حکومت استبدادی شان ازوجود شخصیت هایی مانند علی بن موسی الرضا(ع) رنج می بردند، لذا همیشه برای سرپوش گذاشتن روی جلوه های علمی، معنوی واخلاقی آنها سعی می کردند شخصیت تراشی کنند. شخصیت هایی مانند علی بن موسی الرضا (ع) که خدایی می اندیشند درحالت انزوا هم چهره آنها برجسته ومطرح است، چنانکه ما امروز شاهد هستیم سخنان ایشان برای همه ادیان، ارزشمند و قابل توجه است. بررسی زندگی ائمه برای همه ما درس هایی آموزنده است که با شناخت سیره و روش این شخصیتها و الگو قراردادن درمحیط زندگی فردی واجتماعی، جامعه به مدینه فاضله تبدیل خواهد شد.

• چرا در حیات امام رضا(ع) گرایش مردم نسبت به فرهنگ اهل بیت(ع) افزایش پیدا کرد؟

دوران حیات آن بزرگوار نقطه اوج گرایشات مردمی نسبت به اهل بیت(ع) و گسترش پایگاه های مردمی خاندان عصمت و طهارت محسوب می شود. ظلم و بیداد حکومت عباسی و اختلاف و درگیری میان امین و مامون که سبب فشار مضاعف بر مسلمان شده بود، رسالت امام رضا(ع) را سنگین تر کرد و آن حضرت با آگاه سازی مردم تلاش بی وقفه ای را برای ترویج اسلام ناب محمدی (ص) انجام دادند. وقتی مسیحی ها، یهودی ها، صائبین و مجوسی ها می آمدند با حضرت بحث می کردند، امام در میدان عمل غلبه اسلام را بر سایر ادیان به اثبات می رسانید که این سبب جاذبه هر چه بیشتر امام رضا(ع)در بین غیر مسلمانان می شد.

• چگونه می توانیم نسبت به زندگی و منش امام رضا(ع) آگاهی پیدا کرده تا ایشان را به عنوان الگو در جامعه پیاده کنیم؟

با مطالعه عمیق در رابطه با زندگی این شخصیت به عنوان انسان نمونه وآشنایی با منش، بینش و بصیرت می توانیم از زندگانی ایشان الگوهای روشنی دریافت کنیم. آشنایی با تکالیف از راه های موثر درموفقیت انسان هاست و یکی ازمسائلی که ما معمولا درزندگی انسان های موفق مطرح می کنیم وظیفه شناسی وآشنایی با تکالیف است یعنی درهر برهه ای متناسب بامقتضیات، تکالیفمان رابشناسیم وبراساس آن گام های بعدی رابرمی داریم.

ما با زندگی ائمه (ع)کم وبیش آشنا هستیم شرایط سخت، استبداد و وجود خلفای عباسی و اموی از این جمله است، اما  با همه این مشکلات بازهم دست از تکالیف خود برنداشتند و تمام این مسیرهای سخت را بر خود هموار ساختند.

گفتگو: بیت اله احمدی